Bao giờ cho đến tháng mười, Việt Nam 1984
Chuyện kể về một làng nhỏ Bắc Việt Nam sau chiến tranh, nói đúng hơn, là sự bươn trải sau những tổn thất về người trong chiến tranh.
Người vợ góa trẻ là Duyên đang sống cùng con trai nhỏ và ông bố chồng đã già, tiêu biểu cho cư dân nông thôn thời chiến, chỉ gồm phụ nữ, trẻ con và người già, vì đàn ông ra đi không trở về. Nhiều bức ảnh trên bàn thờ minh chứng cho một giai đoạn đau buồn của cuộc sống thường nhật Việt Nam.
Chuyện phim cũng kể về phiên chợ Âm Dương họp trong tháng mười, mà tên phim đã nhắc. Những người chết trong ảnh như cư dân câm lặng. Theo quan niệm cũ, ngày lễ ấy là cơ hội để người sống giao tiếp với linh hồn người chết.
Bao giờ cho đến tháng mười trên hết kể về những buồn đau ghê gớm của một dân tộc chất phác. Dân tộc bị một cường quốc "muốn ném bom đưa về thời đồ đá" này ít cảm thấy được an ủi vì huyền thoại đã thắng một cường quốc là nước Mỹ.
Với Đặng - bộ phim không để lại hoài nghi chút nào - rằng cuộc "chiến tranh chính nghĩa" của người Việt Nam chống người Mỹ vẫn là chiến tranh. Và chiến tranh luôn đồng nghĩa với sự hủy hoại (không làm sao cứu vãn) cuộc sống
Bộ phim cũng miêu tả trìu mến đời sống thường ngày trong làng, với những con người sẽ tạo thành một cộng đồng có thể hoàn hảo, nếu chiến tranh không xé lẻ mọi gia đình. Những người đàn bà, với Đặng, là cột chèo để gây dựng lại. Mà Duyên vốn không phải một du kích, cô là một nông dân, người gieo mạ, cấy gặt và dìu dắt gia đình. Để giấu con trai và bố chồng tin cái chết của chồng, cô xin anh giáo làng viết thư với nét bút chồng. Duyên trước tiên là biểu tượng người phụ nữ Việt Nam kiên cường và chịu đựng. Nội tâm Duyên khi giấu chuyện chồng hi sinh được phơi mở qua phần sau của bộ phim. Cô còn quá đau buồn vì cái chết của chồng, nên dường như chưa sẵn sàng bắt đầu cuộc đời mới với thầy giáo, người yêu cô. Dù đã tự nhắc mình, tôi vẫn nhớ tới "Thương nhớ đồng quê", một bộ phim cũng về nông thôn, những khuôn hình đen trắng của phim này vẫn gây ấn tượng mạnh. Tôi thấy chúng như tiếng vọng của chết chóc và đau buồn, mà chiến tranh gây ra.
Bao giờ cho đến tháng mười như một khúc tưởng niệm của điện ảnh Việt Nam.
LV
Diễn viên Lê Vân trong vai Duyên
Những hồi tưởng bất chợt của Duyên đưa người chồng trở lại.Những nụ cười ngưng đọng trong các bức ảnh trên bàn thờ giống như những xác người đã được khâm liệm, như André Bazin từng nói trong bài viết nổi tiếng của ông.
Trong một số cảnh phim về sau, "hồn" chồng còn tìm lại Duyên, trong một không gian nửa mê nửa tỉnh. Ở một trường đoạn ma mỵ Duyên đã gặp chồng mình trên cánh đồng. Đoạn phim quay chậm như một vũ điệu kỳ lạ. Mặc dù tay họ cố gần nhau hơn, chúng không thể chạm được nhau. Trường đoạn này như là hy vọng, cũng là cảm nhận về sự mất mát vô phương cứu vãn của cái chết.
Cuối phim có một cảnh cảm động, làm nhớ đến cảnh sống lại của Dreyer trong Ordet. Khi bố chồng Duyên hấp hối, con trai nhỏ của Duyên vẫy một chiếc xe tải quân sự, với hy vọng tìm được cha mình. Những người lính tuyệt không lộ tinh thần đại thắng, mà giống như những kẻ sống sót ưu phiền. Một trong số họ, dường như là y tá, đưa đứa trẻ về nhà và chăm nom người sắp chết. Anh cúi xuống ông già và vuốt mắt ông với sự dịu dàng kỳ lạ. Người xem thấy lưng anh ta. Khi Duyên vào nhà, anh quay lại, Duyên tưởng như thấy gương mặt chồng mình. Khuôn hình mờ đi trước mắt, cô ngất đi.
Phim đóng lại khi lúa sắp chín. Trẻ con chơi diều. Dân làng họp mặt tưởng nhớ người chết. Các linh hồn dường như đã tách biệt khỏi cuộc đời. Đó là một khung cảnh đa nghĩa. Một mặt đó là hy vọng vào cuộc sống sau chiến tranh và bị xâm lược, một mặt là sự thấu hiểu tương lai còn nhiều bi đát của Việt Nam.
Đó là hình ảnh của một đất nước, diễn dịch trong ngôn ngữ đại đồng của điện ảnh, một nền điện ảnh được làm giàu có thêm với những bộ phim của Ritwik Ghatak - người Bengal, Yasujiro, Ozu - người Nhật Bản, Hou Hsiao Hsien - người Đài Loan, hay của John Ford - người Mỹ.